Những điều còn lại của quá khứ chỉ mỏng như một làn hương. Những gì tôi đã chứng kiến của hiện tại khi lang thang mảnh đất này cũng chưa đủ để giữ lại cái huyền sử vô cùng quý giá ấy. Tất cả những gì chúng ta ghi lại chỉ là lớp bụi mờ trên bề dày trầm tích văn hóa cả nghìn năm. Nhiều truyền tích về văn hóa và lịch sử của thứ vũ điệu tâm linh đại diện cho cả một dân tộc có thể sẽ chìm dưới làn nước của công trình thủy điện Sơn La. Bạn biết tôi đang nói về điều gì chứ? Vâng, xòe Thái, vũ điệu tâm linh. 

“Người Thái có câu hát rằng: "Khi nước suối cạn sẽ có những bãi đá gồ ghề/ Khi nước cạn hẳn mới thấy những hạt cát vàng/ Khi đó anh em mình mới có dịp gặp nhau". Gặp nhau giữa mùa xuân, tay nắm tay và bắt đầu một đêm xoè hoa rực rỡ. 

Bản Nghé Tỏng, xã Mường Chiêng, huyện Quỳnh Nhai, tỉnh Sơn La) thưa thớt vài chục nóc nhà, mới tảng tối ngửa mặt lên đã mờ hơi sương núi đá. Lạnh và lặng, thưa thớt càng thêm thưa thớt. Ấy thế mà ngoảnh đi ngoảnh lại, một đống lửa được đốt lên, những bóng áo trắng, áo xanh lần lượt xếp thành hàng. 

Bản chỉ vài chục nóc nhà nhưng Nghé Tỏng có đến 3 đội xòe. Một của các cụ bà cao niên, một của phụ nữ trung niên và một của các thiếu nữ xinh như bông hoa rừng chớm nở. Tiếng tính tẩu nhẹ nhàng cất lên bập bùng như ngọn lửa. Điệu cười duyên, ánh mắt nồng nàn, nhịp bước xoay tròn chẳng mấy chốc dâng ngập sân như cánh hoa ban xoay xoay trong gió.

Sương sã xuống sát ngọn cây, người khách lạ kéo thêm cái áo lạnh lên kín cổ, trên kia những bông hoa rừng với phong phanh khăn phiêu, áo chẽn dường như chẳng cái rét nào xâm nhập. Cứ thế những bước chân uyển chuyển, những gương mặt nóng bừng lúng liếng vì hơi ấm, vì rượu và rất có thể cả vì tình. Nào là: Tình ca mùa xuân, hoa núi, múa nón… những điệu múa cứ thế hút hồn người khách lạ không hẳn bởi một động tác kỹ thuật cầu kỳ, điệu đà mà chính bởi cái hồn của người sơn nữ. 

Những câu chuyện kể về “xào mỗ” (tiếng Thái nghĩa là người con gái múa, dùng chỉ những cô gái trong đội xoè phục vụ vua Thái Đèo Văn Long năm xưa) vừa tức tưởi, vừa huyền hoặc của bác Lừ Thị Quyền, thành viên trong đội múa cao niên cứ làm người khách nửa say nửa tỉnh. Trong tiếng gà đã chuyển canh, mâm rượu trắng đã được mang ra, bông hoa rừng Lò Thị Chuyền mắt long lanh nâng ly mời khách. Nào cùng cầm rượu bằng tay phải, vòng qua nhau để uống trong khi tay trái thì nắm chặt nhau. 

Đêm ấy dường như bàn tay của Chuyền như nắm chặt hơn, có thể tôi đã say, cũng có thể bởi ai cũng hết lòng cho những đêm xòe chẳng còn diễn nhiều nữa. Còn một điều nữa, khi cái khăn trên tay Chuyền được đan hết cũng là lúc em sẽ về với chàng trai từ Mường Lay đêm xòe nào cũng lội bộ đến để nghe em hát. Với em có thể xòe sẽ chỉ còn trong ký ức”.

Đó là câu chữ mà người đồng nghiệp Dương Trung Kiên đi cùng tôi đã viết ngay trong đêm xòe khi đó (2006), lúc chúng tôi đến Mường Chiêng (Quỳnh Nhai, Sơn La) thực hiện phóng sự “Nhường bản cho lòng hồ” thủy điện Quỳnh Nhai. Giờ người bạn ấy đã vào cõi tâm linh nhưng nghệ thuật xòe Thái đã được UNESCO ghi danh Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại. Hồ sơ Nghệ thuật xòe Thái được ghi danh cùng 35 hồ sơ khác trên toàn thế giới và là di sản văn hóa phi vật thể thứ 14 của Việt Nam được UNESCO ghi danh. Xin trích đăng lại một đêm xòe Thái mà người đồng nghiệp đã viết liền một mạch như nén tâm nhang, nhớ bạn./.