Theo Trung tâm bảo tồn di tích cố đô Huế, Hải Vân Quan là một cụm di tích lịch sử về kiến trúc quân sự của triều Nguyễn. Ở độ cao 490m so với mực nước biển, cụm bố phòng quân sự này có nhiều công trình gồm hệ thống thành lũy, nhà kho, trụ sự, pháo đài thần công...
Danh thắng Hải Vân Quan trong lịch sử là một cửa ải quan trọng của Việt Nam được nhiều triều đại phong kiến Trần, Hồ, Lê, Mạc đặt đồn phòng thủ ở đây.
Di tích lịch sử quốc gia Hải Vân Quan trên đỉnh đèo Hải Vân là điểm đến hấp dẫn của nhiều du khách. (Ảnh Phạm Ngọc Triển)
Tên gọi "Thiên hạ Đệ nhất hùng quan" (Cửa ải hùng vỹ nhất dưới vòm trời) cũng đã nêu lên tính chất quy mô của Quan ải này.
Cửa ải này gọi là Hải Vân Quan xây từ đời Trần và được trùng tu vào thời Nguyễn (Minh Mạng thứ 7 - 1826). Cửa trông về phủ Thừa Thiên đề ba chữ "Hải Vân Quan", cửa trông xuống Quảng Nam - Đà Nẵng đề "Thiên hạ đệ nhất hùng quan". Lạc khoản một bên góc bảng còn ghi thêm "Minh Mệnh thất niên cát nhật tạo", tức là làm vào ngày tốt năm Minh Mệnh thứ 7 (1826). Danh hiệu này tương truyền do vua Lê Thánh Tông phong tặng khi nhà vua dừng quân ở đây vào năm Canh Thìn (1470).
Tương truyền công trình kiến trúc Hải Vân Quan được nhà vua Lê Thánh Tông phong tặng là "Thiên hạ Đệ nhất hùng quan" xây dựng cách đây mấy trăm năm nay vẫn cùng đứng vững chãi trên đỉnh đèo Hải Vân. (Ảnh Phạm Ngọc Triển)
Đứng từ Hải Vân Quan du khách có thể phóng tầm mắt thưởng ngoạn vẻ đẹp thơ mộng của vùng làng chài Vịnh Lăng Cô phía Thừa Thiên Huế hoặc non nước đẹp như tranh của bán đảo Sơn Trà soi mình bên bờ vịnh Đà Nẵng.
Năm 2017, Hải Vân Quan được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký quyết định xếp hạng Di tích cấp quốc gia, giao cho tỉnh Thừa Thiên Huế và TP. Đà Nẵng cùng phối hợp quản lý, khai thác giá trị di tích lịch sử trong hoạt động du lịch.
Công trình kiến trúc Hải Vân Quan phía cổng phía nhìn về hướng nam (Quảng Nam - Đà Nẵng) được ghi chữ "Thiên hạ Đệ nhất hùng quan". (Ảnh Phạm Ngọc Triển)
Danh thắng nổi tiếng này của miền Trung đã từng xuất hiện trong show truyền hình thực tế Top Gear năm 2008 của Anh quốc nên ông Jeremy Clarkson, nhà sản xuất chương trình truyền hình thực tế kể trên mô tả con đường đèo Hải Vân là "một dải duy nhất của sự hoàn hảo" và xem như "một trong những cung đường ven biển đẹp nhất thế giới".
Vì thế, sau khi đường hầm qua đèo Hải Vân thông tuyến trên quốc lộ 1 xe cộ qua con đường đèo cũ ít hơn nhiều nhưng ngược lại tour du lịch tham quan, khám phá đường đèo Hải Vân cao gần 500 mét so với mặt nước biển và dài 23km vắt qua dãy núi Bạch Mã là một phần của dãy núi Trường Sơn chạy cắt ra sát biển Đông và cũng là nơi giáp ranh giữa TP. Đà Nẵng (phía nam) và tỉnh Thừa Thiên Huế (phía bắc) luôn được nhiều hãng lữ hành du lịch lựa chọn đưa du khách tới nơi đây.
Đường đèo Hải Vân được mạng thông tin điện tử nổi tiếng của Anh quốc bình chọn nằm trong TOP 10 cung đường cuốn hút nhất thế giới.
Theo các hướng dẫn viên du lịch, du khách đi theo hướng Bắc - Nam, đoạn đường đèo Hải Vân là "Con đường cái quan" ngày xưa (QL1A) đi vắt qua rặng núi Bạch Mã, tính từ vịnh Lăng Cô (Thừa Thiên - Huế) xuống tới quận Liên Chiểu (TP. Đà Nẵng) dài 21km, còn ngay ranh giới trên đỉnh đèo Hải Vân đi TP. Đà Nẵng gần hơn, chỉ dài 21km còn về trung tâm TP. Huế thì phải đi xa tới 80km.
Được biết vào năm 1826, đời vua Minh Mạng thứ 7 đã cho xây cửa ải Hải Vân Quan trên đỉnh đèo Hải Vân nhưng đường đi lại qua đây vẫn rất khó khăn, hiểm trở cộng với nỗi lo sợ thú dữ, cướp đường tấn công.
Dưới thời người Pháp đô hộ họ cho làm đường ô tô qua đèo và đường sắt xuyên Việt chạy ven biển dưới chân đèo Hải Vân.
Năm 1966, lực lượng công binh của quân đội Mỹ cho mở rộng đường đèo Hải Vân, nên sự thông thương qua lại trên Quốc lộ 1A dễ dàng hơn.
Khu vực Hải Vân Quan người Pháp và người Mỹ đã cho xây một số đồn bốt bằng bê tông cốt thép để tạo nên điểm quân sự quan trọng án ngữ con đường chiến lược qua đèo Hải Vân.
Vị trí này hiện còn vài chiếc lô cốt hoang phế nhưng thu hút khá đông du khách tới khám phá và các cặp uyên ương chọn làm nơi chụp ảnh cưới.
Đặc biệt sau gần 5 năm thi công, đường hầm Hải Vân với chiều dài 6,28km và là hầm đường bộ dài nhất Đông Nam Á, xuyên qua đèo Hải Vân nằm trên quốc lộ 1 nối liền tỉnh Thừa Thiên Huế với TP. Đà Nẵng được khánh thành vào ngày 5/6/2005.
Do đó đường đèo Hải Vân cũ chỉ còn dành cho xe chở khách du lịch và những nhóm "phượt" bằng xe máy trên các đoạn đường đèo ngoằn ngoèo lượn theo bờ biển dưới chân núi.
Trên đỉnh đèo Hải Vân nơi giáp ranh tỉnh Thừa Thiên Huế và Đà Nẵng hiện nay vẫn còn nhiều di tích lịch sử của Hải Vân Quan ngày xưa, là một trong những điểm đến thu hút khá đông du khách trong và ngoài nước tới tham quan, khám phá.
Giữa năm 2018 các nhà khảo cổ học Việt Nam phối hợp với tỉnh Thừa Thiên Huế và TP. Đà Nẵng khảo sát, điều tra xung quan di tích lịch sử quốc gia Hải Vân Quan đã tìm thấy nhiều hiện vật lịch sử quý, trong đó có dấu tích con đường Thiên lý Bắc Nam ngày xưa qua đèo Hải Vân.
