Mới đây, kết quả nghiên cứu về lịch sử của ngõ ngách ở Việt Nam được tiến hành bởi tiến sĩ Marie Gibert tại Học viện nghiên cứu Châu Á ở Singapore và trợ lý giáo sư Phạm Thái Sơn tại Đại học Việt – Đức ở TP. HCM đã được công bố. Theo đó, những con ngõ nhỏ của Hà Nội ngày nay chính là kết quả tất yếu của sự quy hoạch đô thị.
Ngõ, ngách bắt nguồn từ không gian làng xã mà ra. Tiền thân của những con ngõ là các đường mòn đi từ ngoài vào trung tâm làng, qua nhiều cánh đồng lúa hoặc chạy dọc các ao hồ, vì thế, chúng có mặt ở khắp mọi nơi trong làng. Ngõ càng nhỏ thì “tuổi đời” càng thấp do những con ngõ nhỏ được hình thành và phát triển thêm trong quá trình đô thị hóa làng, công hóa ruộng đất và phân chia tổ chức để tạo nên đô thị.
Con ngõ nhỏ giữa lòng thủ đô - nét đẹp độc đáo của Hà Nội
Bước vào những năm 1990, chính quyền thành phố Hà Nội bắt tay vào quá trình quy hoạch đất trống bao gồm diện tích ao hồ, đồng ruộng ở khu vực xung quanh vùng trung tâm – nơi tập trung cộng đồng. Theo đó, họ tách các khoảng đất này thành nhiều ô đất có diện tích 30 – 40m2 và tạo ra những con ngõ thẳng, rộng từ 2 – 2.5m giữa những ô đất.
Các ô đất liền kề nhau với tổng diện tích nhất định được phân chia cho người dân để họ sở hữu và tùy ý sử dụng. Do đó, trong quá trình đô thị hóa, các ô đất tiếp tục được phân nhỏ hơn nữa để phục vụ cho nhiều mục đích của người sở hữu đất như bán đất lấy tiền làm nhà, chia đất cho các con trai...
Đồng thời, các con đường dẫn vào các ô đất nhỏ phía trong bắt đầu xuất hiện mà sau này chúng ta gọi đó là hẻm. Vì vậy, bên cạnh những con ngõ được chính quyền thành phố quy hoạch, các ngõ nhỏ (hẻm) chỉ rộng khoảng 1 – 1.5m bắt đầu xuất hiện. Lúc này, do việc tạo ra các hẻm là ý muốn chủ quan của người sở hữu đất nên chúng không còn thẳng nữa mà bắt đầu quanh co, gấp khúc.
Một góc Hà Nội qua bản đồ vệ tinh của năm 2005 và 2015
Cứ như vậy, quá trình đô thị hóa, phân chia nhỏ ruộng đất ở khu vực trung tâm diễn ra ngày một mạnh mẽ hơn thúc đẩy sự mở rộng của các ngõ, hẻm của Hà Nội. Tuy nhiên, đi cùng với đó là sự mọc lên của các tòa nhà và bùng nổ dân số. Đất chật người đông, tất yếu dẫn đến sự chiếm dụng, lấn chiếm đất công mà cụ thể ở đây đó là quá trình “vươn nhà ra ngõ”. Vì vậy, 90% các con ngõ ở Hà Nội hiện nay có chiều rộng chỉ vỏn vẹn chưa đầy 4m.
Nhưng nói đi cũng phải nói lại, cũng chính nhờ quá trình đô thị hóa đó, mà Thủ đô Hà Nội mới nổi tiểng với 36 phố phường, với ngõ nhỏ, ngách sâu với bao điều độc đáo.
