Lao Chải là thôn có số người dân tộc Hà Nhì đen sinh sống đông nhất ở Y Tý và cũng là điểm đến hấp dẫn nhất ở chốn quanh năm mây phủ này. Đến đây, tôi như lạc vào thế giới của những ngôi nhà trình tường với những huyền thoại như trâu bò húc vào tường không rung rinh hay đạn AK bắn gần không thể xuyên thủng...

Vượt qua Cổng Trời, ngược lên đỉnh Nhù Cồ San (núi Sừng Trâu), con đường lượn xoáy ốc qua những đỉnh núi đá chót vót, hun hút... và dường như đã đủ thử sức khách lữ hành, thôn Lao Chải của người Hà Nhì đen, cách thành phố Lào Cai hơn 70km hiện ra trong sương mờ của cao nguyên Y Tý.

Trên cao nhìn xuống, Lao Chải nằm giữa một vùng núi đá và các đồi cỏ tranh với những căn nhà trình tường trông giống những cây nấm khổng lồ mọc bên sườn núi ở độ cao 2.660m. Đó là “tổ ấm” của người Hà Nhì đen (một trong những dân tộc ít người nhất Việt Nam) sống quanh năm trong sương phủ, giá rét.

Tôi đã thực sự ấn tượng với những “cây nấm” này ngay từ khi được chứng kiến cách dựng nhà cũng như chất liệu đất làm nên những bức tường của ngôi nhà này từ năm 2004. Đó là thời điểm 20 người thợ dân tộc Hà Nhì ở thôn Lao Chải về Hà Nội trình tường những ngôi nhà của dân tộc mình tại khuôn viên của Bảo tàng Dân tộc học. Sau gần 2 tháng thi công, nhà ở và tổ hợp chuồng ngựa, chuồng trâu cùng các địa điểm thờ cúng làm theo nguyên mẫu từ thôn Lao Chải. Hiện các tổ hợp kiến trúc trình tường này vẫn là điểm nhấn cho bộ sưu tập nhà ở của đồng bào các dân tộc ít người tại khuôn viên Bảo tàng.

Phải đến tháng 1/2007, từ “mai mối” của bạn đồng nghiệp và là cây viết phóng sự có tiếng Đỗ Doãn Hoàng, người có các chuyến đi khám phá Y Tý đầu tiên mà đạo diễn Nguyễn Hoàng Lâm (Truyền hình Việt Nam) cho tôi “ké” chuyến đi làm phim tài liệu "Người Hà Nhì ở Y Tý". Mỗi lần lên Y Tý, chúng tôi có hơn chục ngày cùng ăn, cùng ở tại nhà trưởng bản Lao Chải khi đó là ông Chu Che Có   để đạo diễn Nguyễn Hoàng Lâm có được loạt tài liệu về cuộc sống của bà con dân tộc Hà Nhì đen cho chương trình “Những mảnh ghép cuộc sống”, một phiên bản “Discovery Việt Nam".

Lao Chải là thôn có số người dân tộc Hà Nhì đen sinh sống đông nhất Y Tý. Cái tên “Lao Chải” mang nghĩa Hán là “thôn gốc”, “thôn cũ”, bởi đây là thôn đầu tiên với 100% là người Hà Nhì đen. Đây cũng là thôn mang đặc trưng riêng với tính thống nhất về mặt kiến trúc bởi các ngôi nhà trong thôn đều giống nhau từ hình thức, kết cấu, kiến trúc, không gian sử dụng và cả cách bài trí ngôi nhà. Tất cả đều được làm theo kiểu trình tường, bằng đất với hai vòng trong và ngoài. Nhà thường đắp tường dày từ 40 - 45cm, trong lõi có xếp đá bằng nắm tay, cao khoảng 4,5 - 5m. 

Diện tích trung bình mỗi ngôi nhà dao động từ 65 - 80m2, có mái dốc ngắn (4 mái) lợp bằng cỏ gianh, không có hiên. Ngôi nhà có duy nhất một cửa ra vào ở chính giữa và thêm một hai cửa thông gió ở bên trái, hoặc bên phải lối ra vào, nhìn xa như lỗ con tò vò. 

Bên trong có lần cửa thứ hai cũng dày như tường ngoài, có tác dụng phòng thủ. Sau lần cửa này là bếp và giường ngủ của người làm chủ gia đình. Đây được coi là mẫu nhà chung cho các gia đình sống trong một khu vực cư trú, không có sự phân biệt sang hèn trong kiến trúc nhà ở.

Từ tháng 8 đến tháng 12 âm lịch trong năm là mùa trình tường của người Hà Nhì để ăn Tết và đón năm mới. Đây cũng là khoảng thời gian mùa vụ đã xong, lại làm nhà bởi tường trình bằng đất nên phù hợp với mùa khô. Để làm móng cho tường nhà, người Hà Nhì phải đi chọn loại đá núi bằng phẳng ở các con suối, khe sâu. Móng được đặt ngay trên mặt đất bằng mà không phải đào sâu xuống lòng đất như ở dưới xuôi xây nhà, sau đó chọn ván khuôn đặt xuống nẹp lại cho chắc như ta đổ bê-tông.

Tường nhà được trình rất công phu, quan trọng nhất là làm khuôn thẳng, chuẩn. Đất được đổ vào khuôn và đầm bằng chày gỗ cho chặt và chắc làm sao khi rút khuôn ra đất thành hình vuông thành, sắc cạnh. Công đoạn tiếp theo, người Hà Nhì dùng táp làm cho mặt tường phẳng và bóng.

Chiều ở vùng biên giới đầy hơi lạnh càng làm những ngôi nhà xinh xắn, thiết kế riêng biệt không lẫn vào đâu được nằm lưng chừng của thung lũng mờ ảo đẹp và hư vô đến khó tin. Có lẽ vì thế, mỗi lần nhắc đến Y Tý, rất nhiều người vẫn thường ao ước khi được đặt chân đến miền đất nơi biên viễn này, khi hết dịch bệnh.