Núi Muối không có muối nhưng sương rơi vãi trên không gian đất trời dày đặc như màu muối.
Đây là lần thứ hai tôi lên núi Muối, tên ban đầu của ngọn núi Muối là Kỳ Quan San thuộc tỉnh Lào Cai. Núi Muối cao thứ nhì so với ngọn Phan Xi Păng. Dưới chân núi Muối, có những ngôi nhà, cỏ cây và rêu phong, bóng rừng thẫm xanh phủ trên mái nhà rơm rạ. Mắt tôi đã chạm ngay bóng một người mẹ già đang ngồi nhặt hạt đỗ ké và phơi phóng áo sống trên cái ngọn sào cuối hiên. Đời sống giản dị của dân tộc miền núi luôn luôn gắn với bếp lửa và mưa bụi. Mưa bụi ở trên núi trắng trời, nó khác với thành phố còn gọi là mưa phùn.
Tôi đi cùng một người bạn tên Bông, bạn từ mãi chân trời của châu Phi, tìm mọi cách trở về Việt Nam để được đi núi và sống trong thời tiết mờ mờ ảo ảo như ngày ta lạc chân vào hang Ba Giọt mà không thấy giọt nước nào ở bên sông Sào Khê; còn phía hang Sơn Dương đẫm cây xuyên thủy. Từ hang động lại lên núi cao chất ngất và ngắm những ngôi nhà trình tường của dân tộc Hà Nhì, dân tộc Dao. Mỗi ngôi nhà như điêu khắc vào trái tim bạn ở xứ người lâu năm mới có dịp trở lại quê nhà.
Phụ nữ Hà Nhì diện mũ dân tộc truyền thống.
Đi đến đâu bạn tôi cũng đắm đuối, cũng nhìn ngắm, chụp ảnh rồi ghi chép như một nhà báo. Nhưng bạn không viết báo, bạn chỉ ghi nhật ký bằng tay viết vào sổ như thời bao cấp dưới ngọn đèn tiết kiệm điện ở làng quê của vùng núi Bát Xát. Sáng ra, có mấy bạn trẻ gọi nhau trong sương, rồi khoác ba lô phượt núi Muối, ngọn núi này cao thứ nhì so với ngọn Phan Xi Păng, bọn tôi vẫn gọi ngọn núi Muối này là em giai ngọn Phan Xi Păng. Những vườn cây mận hoa trắng, lác đác đào thưa và trải dài là mạ xanh, rau xanh mướt mát. Nó làm cho hơi thở của bạn cũng xanh, hơi thở cũng có sương.
Thềm hè, một cô gái dân tộc Hà Nhì đang chải tóc, cô diện cái mũ dân tộc làm trang sức cho khuôn mặt của cô. Dịp nghỉ lễ này là ngày họ đi chơi không phải gùi củi. Cái bếp của gia đình luôn luôn đỏ lửa và trẻ con thì được diện quần áo mới. Còn đàn ông thì được uống rượu. Cả huyện Bát Xát này ai cũng biết uống rượu ngô, không say không về. Ngày lễ có rượu và có cá suối nướng, có xôi ngũ sắc bốc khói trên cái mẹt tre. Cái vẻ nghi ngút khói ở gian bếp và những xâu thịt ám bồ hóng treo trên bếp lửa làm bạn tôi thích thù vô cùng. “Bao lâu rồi mới nhìn thấy bồ hóng mẹ ơi”, bạn khẽ reo lên như thế.
Bạn đã đi nhiều sang các nước, cả châu Âu bóng loáng và sạch sẽ, đến những khách sạn năm sao tiện nghi và lịch sự, sao bạn tôi cứ tha thẩn ở bếp lửa, rồi tự hỏi, sẽ còn có dịp nào nữa không đặt chân lên núi Muối này. Ngọn núi không có muối nhưng sương rơi vãi trên không gian đất trời dày đặc như màu muối.
Bếp của người Hà Nhì luôn luôn đỏ lửa.
Bếp lửa thì bập bùng và những nụ cười vô cùng trong trẻo, tươi sáng. Những ngôi nhà trình tường dày dặn đất thó, ấm áp về mùa đông mát mẻ về mùa hè. Những bờ tường rào bằng đá núi. Những bó ngô dát vàng trên trần gian bếp đỏ au. Nó làm nên một không gian văn hóa khác biệt, giản dị, dễ gần. Bạn tôi ngồi canh bếp, lau nước mắt vì hạnh phúc. Chắc sang bên trời châu Phi, hẳn ít có dịp về lên núi ngồi bếp lửa.
Sáng ra mở mắt đã thấy quơ tay được những đám mây và ánh nắng vàng tươi len lỏi trong kẽ lá và đám sương chưa tan. Những ngày ở núi xua đi những ám ảnh, những thời gian vô nghĩa khi phố xá tắc đường; những nhà cao ốc và những chợ siêu thị báo giá từng món. Thay vào đó, được đi chợ miền núi, chọn lựa và mặc cả tíu tít, được tha thẩn, lê la ăn quà chợ huyện.
Đời mỗi người có khi lại bắt đầu đi từ cái dốc thiếu thốn và cái đỉnh của sự đầy đủ trong kiếp người, ngoảnh lại kịp mơ về sự mộc mạc, hoang sơ, để có dịp nhìn lại. Khi dấu giầy lướt trên những chặng đường núi, cái dốc cheo leo và nhiều dốc cheo leo của mỗi phận người đi qua và dừng lại. Bạn chỉ tìm thấy sau chuyến đi mùi khói và màu bồ hóng. Giống như cái chiếu nghỉ nơi cầu thang để ta thở và đi tiếp. Bạn tôi đã đi lên núi để tìm kiếm màu bồ hóng, có chuyến rẽ xuống sông Sào Khê để đọc lại lịch sử thời Đinh, Lê. Sau những gặp gỡ, nụ cười cùng với câu chuyện bình dị, bạn đã thấy mình giàu có, đã thấy mình mặn hơn ở ngọn núi Muối vùng trời Y Tý thẳm xanh này, sau mỗi chuyến rong ruổi.
Dù lên núi Muối không phải chỉ để nhặt muối…
