Theo dấu chân của Trương Khiên (đời Hán) và Huyền Trang (đời Đường) trong những chuyến Tây du nổi tiếng, tôi rời Đôn Hoàng đến Gia Dục Quan, cửa ải ở cực Tây của Vạn Lý Trường Thành và là trạm dừng quan trọng của Con đường tơ lụa, kết nối Trung Quốc với các nước Tây và Trung Á.

Con đường nối TP. Đôn Hoàng và Gia Dục Quan vẫn như cả ngàn năm trước, với đá, cát phơi mình dưới nắng gió sa mạc, khác chăng là đường thiên lý ngày ấy giờ là tuyến cao tốc 4 làn, với những cánh đồng tua-bin điện khổng lồ chạy dọc hai bên.

Được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa Thế giới năm 1987, Vạn Lý Trường Thành là một trong những công trình kỳ vĩ nhất từng được con người xây dựng. Với chiều dài ước tính khoảng 21.196km, đây là công trình được xây dựng để bảo vệ Trung Hoa khỏi các cuộc tấn công của người Hung Nô, Mông Cổ và các bộ tộc du mục khác.

Thành bằng đất và đá, được xây dựng liên tục từ thế kỷ 5 TCN tới thế kỷ 16 SCN, chạy từ bờ biển Bột Hải tới Tân Cương. Đến thời Minh, Vạn Lý Trường Thành kéo dài 500km qua 9 tỉnh, 100 huyện và kết thúc ở cực Tây, chính là Gia Dục Quan.

Có nhiều quan ải nổi tiếng dọc theo Vạn Lý Trường Thành trong đó nổi có 2 ải quan đáng nhớ Sơn Hải Quan và Nhạn Môn Quan. Sơn Hải Quan là cửa ải đầu tiên, gắn với sự kiện người Mãn vượt Trường Thành vào Trung Quốc, đánh dấu sự sụp đổ của nhà Minh và vai trò quân sự của Vạn Lý Trường Thành. Nhạn Môn Quan là cửa ải nổi tiếng trong “Thiên Long bát bộ” của Kim Dung, nơi được xem là đường ranh giới giữa Trung Quốc và Mông Cổ, địa thế hiểm yếu mà ngay cả chim nhạn cũng phải bay men theo vách núi để qua ải.

Trái ngược với Sơn Hải quan, Gia Dục Quan lại là cửa ải nằm ở cực Tây của Vạn Lý Trường Thành. Nếu Sơn Hải Quan xây dựng lấn biển thì Gia Dục Quan lại được xây dựng tại vùng biên giới giáp sa mạc Gobi. Ðược mệnh danh là “Thiên hạ đệ nhất hùng quan” (cửa ải lớn nhất thiên hạ), Gia Dục Quan nằm ở cực Tây của Vạn Lý Trường Thành, được xây dựng vào năm 1372 (thời nhà Minh) để chống lại các cuộc tấn công của hoàng đế Thiếp Mộc Nhi, người sáng lập triều đại Timurid (1370 -1405) ở Trung Á.

Cửa ải này nằm ở điểm hẹp nhất ở phần phía Tây của hành lang Hà Tây, về phía Tây Nam thành phố Gia Dục Quan tại Cam Túc. Công trình nằm giữa hai ngọn đồi, một trong hai ngọn đồi đó được mang tên Gia Dục Quan. Do được xây dựng trên sa mạc Gobi và là cực Tây của lãnh thổ Trung Quốc khi xưa nên ngoài tác dụng phòng thủ, cửa ải này còn là một trạm dừng quan trọng của Con đường tơ lụa huyền thoại kết nối Trung Quốc với các nước Tây và Trung Á.

Với cấu trúc hình thang, Gia Dục Quan có diện tích trên 33.500m², chiều dài 733m và cao 11m, gồm 3 tuyến phòng thủ: Thành nội, thành ngoại và các hào nước. Dạo bước trên quan đạo (đường dành riêng cho quan lại trong thành), lát những phiến đá mang nhiều vết lõm của thời gian, tôi cố hình dung ngược về quá khứ của gần 700 năm trước, khi những phiến đá này oằn mình ghi dấu quan binh tấp nập ra vào thành. Ngoài quan đạo, trong thành còn các lối đi khác như dân đạo lát nền đất dành cho dân chúng trong thành và mã đạo - con đường đá cho ngựa chạy lên mặt thành khi chiến đấu.

Truyền thuyết nổi tiếng nhất về Gia Dục Quan là câu chuyện 99.999+1 viên gạch. Theo đó, Dịch Khai Chiêm, nhà toán học lỗi lạc thời ấy, được giao nhiệm vụ thiết kế quan ải. Ông đã ước lượng chính xác số gạch cần xây thành là 99.999 viên. Tuy nhiên, viên quan coi thành nghi ngờ ước tính của ông. Để chiều lòng quan, Dịch Khai Chiêm đã thêm vào 1 viên gạch. Khi Gia Dục Quan hoàn thành, chính xác còn 1 viên gạch sót lại. Viên gạch thừa ấy vẫn được đặt trên cổng thành cho đến ngày nay.

Trải qua gần 700 năm, câu chuyện xây thành từ 99.999+1 viên gạch của Dịch Khai Chiêm vẫn khiến bao người ngưỡng mộ. Thành được củng cố vô cùng vững chắc, thêm nữa, may mắn là nơi đây chưa từng xảy ra chiến trận nên mọi thứ còn gần như nguyên vẹn. Giai thoại về Gia Dục Quan chắc chắn sẽ còn được lưu truyền mãi cho hậu thế chừng nào viên gạch thừa - “chứng nhân lịch sử” còn nằm im trên bức tường thành.