Cùng vẻ đẹp của cảnh quan thiên nhiên kỳ vĩ, Đôn Hoàng còn thu hút một lữ khách như tôi bởi những điểm đến mang đậm dấu ấn văn hóa, nghệ thuật và tôn giáo. Đặc biệt, muốn trải lòng mình, tìm về cội nguồn của Phật giáo thì phải tìm đến hang Mạc Cao hay có tên gọi khác là “Thiên Phật động”.

Nằm trên vách núi Minh Sa giữa sa mạc Gobi, hang Mạc Cao được hòa thượng Lạc Tôn phát hiện một cách ngẫu nhiên vào năm 366 sau Công nguyên. Trong lúc tìm nơi nghỉ ở chân núi Tam Nguy – Đôn Hoàng, ông trông thấy cảnh tượng kỳ lạ khi ánh hoàng hôn tỏa ra vầng hào quang lấp lánh, vị hòa thượng tin rằng đây là miền đất lạ. Ông tìm cách thuyết phục những thương gia qua lại trên con đường tơ lụa và thuê người tiến hành đục chạm hang động trú ngụ - tu hành đầu tiên. Trải qua 10 triều đại, từ Đông Tấn (16 nước) cho đến nhà Đường, quần thể hang động Mạc Cao lên tới hơn 1.000 hang động và trở thành chùa hang đá lớn nhất Trung Quốc.

Thiên Phật Động (tên gọi khác của động Mạc Cao) được xem như một bảo tàng trên vách đá. Với chiều dài 1.610m, chứa hơn 3.000 pho tượng và khoảng 45.000m2 tranh trên vách đá. Hãy hình dung, khi nối các bức bích họa sẽ tạo được một bức tranh khổng lồ dài tới 30km.

Năm 1900, một vị sư đạo Lão đã phát hiện một mật thất lưu giữ hơn 500.000 bảo vật gồm sách kinh, văn thư, đồ thêu, bích họa… Nhiều bảo vật trong số đó có niên đại lên đến cả ngàn năm tuổi. Phát hiện này từng gây chấn động giới khảo cổ đầu thế kỷ 20, nhiều học giả đã đi những quãng đường dài từ Châu Âu tới tận Mạc Cao để chiêm ngưỡng. Trong chưa đầy 20 năm, họ đã lần lượt lấy đi hàng ngàn cuốn kinh, các bức bích họa, điêu khắc… gây tổn thất lớn cho Mạc Cao.

Hiện nay, hang Mạc Cao chỉ mở cửa một phần trong tổng số 500 hang động. Dù chỉ được đặt chân đến một vài hang, song những tác phẩm nghệ thuật ở đây luôn khiến người xem phải trầm trồ, thán phục. Đó là những bức họa về các nàng Phi Thiên thon thả, bay bổng trong các điệu múa, về sự tích Đức Phật và các vị Bồ Tát, về sinh hoạt hàng ngày của xã hội ngày ấy như đi săn, hay lễ hội trong thành Đôn Hoàng…

Hang động Mạc Cao được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới năm 1987. Hiện nay, khu hang Mạc Cao chỉ mở vài chục hang cho du khách vào tham quan. Giá vé tham quan là 160 tệ/người (mùa xuân, hè) và 80 tệ/người (mùa thu, đông). Tại các hang động, tất cả việc quay phim, chụp ảnh đều bị nghiêm cấm.

Hàng ngàn người thợ, thế hệ này nối tiếp thế hệ khác, trong suốt 1.000 năm, đã treo mình trên những vòm hang dốc đứng và vẽ dưới ánh sáng yếu ớt từ ngọn đèn dầu. Khi ánh sáng đèn pin rọi lên pho tượng Phật Thích Ca nhập Niết Bàn dài 15m, với khuôn mặt đầy đặn, đôi mắt khép hờ, thiêm thiếp vào giấc ngủ, phía sau là 72 hóa thân Bồ Tát và các Phật tử tiếc nuối khóc than, như rất nhiều du khách khác, tôi lặng người ngả mũ trước đôi tay tài hoa của những con người từng sống trên tuyến đường hùng mạnh ngày ấy.