Thăm mảnh đất tiên của Nguyễn Du, tôi cũng như nhiều văn nhân, du khách yêu thích Truyện Kiều không khỏi bồi hồi giữa một không gian gồm nhiều quần thể, di tích được giữ gìn, tôn tạo tận hôm nay.

Chia thành 6 khu vực chính (bao gồm đền thờ cụ Nguyễn Nghiễm, đền thờ cụ Nguyễn Trọng, 2 ngôi nhà tư văn, khu mộ đại thi hào Nguyễn Du, bảo tàng Nguyễn Du và nhà thờ Nguyễn Du), Khu di tích đại thi hào Nguyễn Du là một quần thể công trình kiến trúc thờ tự của dòng họ Nguyễn ở Tiên Điền.

Trải qua hơn 400 năm lịch sử, những di sản văn hóa trong Khu di tích hiện được bảo tồn giúp hậu thế hiểu về truyền thống văn hóa, khoa bảng... của dòng họ Nguyễn, đặc biệt là những đóng góp của đại thi hào Nguyễn Du cho nền văn học Việt Nam. Tên tự là Tố Như, hiệu là Thanh Hiên, đại thi hào Nguyễn Du (1765 - 1820) đã để lại cho hậu thế nhiều tác phẩm văn học giá trị, tiêu biểu nhất là kiệt tác Truyện Kiều.

Dù khu vực nhà xưa của Đại thi hào đã được tôn tạo nhưng còn đó mảnh vườn đất cát pha, rộng ba sào từ thời Nguyễn Du từng sinh sống. Trong vườn còn có nhiều tùng, phi lao, xoài... tỏa bóng khiến ta dễ liên tưởng đến các loại hoa và cây mà ông từng miêu tả trong Truyện Kiều, có trên dưới 100 loại cây và hoa tất cả.

Trong khu lưu niệm, ngoài nhà thờ tổ, tượng đài thi hào Nguyễn Du và bia mộ tổ, ngôi nhà của Nguyễn Du bảy năm đèn sách cũng được cất lại trên nền cũ. Nhà thờ Nguyễn Du được xây dựng năm 1825 ngay trên chính mảnh vườn nhà cụ. Bên trong nhà là bàn thờ xây bằng vôi cát, bên trên có treo bức hoành phi đề 4 chữ “Hồng sơn thế phả” do Hoàng Phù Phái, tước trung hiếu đại phu đời nhà Thanh tặng vào năm thứ 55 Càn Long. Nhà thờ được xây theo kiến trúc kiểu chữ Đinh có thượng điện, hạ điện không liền nhau. Qua thời gian, nhà thờ bị hư hại một số hạng mục, đến năm 1956 được tu sửa phục hồi hiện trạng.

Cạnh nhà thờ Nguyễn Du là bảo tàng, nơi trưng bày nhiều tài liệu, hiện vật gốc quý liên quan trực tiếp đến cuộc đời và sự nghiệp của đại thi hào Nguyễn Du. Hiện bảo tàng trưng bày gần 1.000 tài liệu, hiện vật, tiêu biểu như nghiên bút của Nguyễn Du, bản Kiều in từ bản khắc năm 1866, cuốn Truyện Kiều viết theo lối thư pháp (độc bản), thư pháp Truyện Kiều dài nhất Việt Nam (độc bản), bộ sưu tập Truyện Kiều xuất bản bằng các thứ tiếng, sưu tập sách viết về Nguyễn Du...

Khu nhà tư văn 1 và 2 của dòng họ Nguyễn là không gian bình thơ của người Tiên Điền từ xưa mỗi khi đến dịp lễ, Tết. Năm 1790 nhà tư văn bị cháy, người trong họ Nguyễn và quan viên trong huyện cung tiến dựng lại.

Nhằm tôn vinh các giá trị văn hóa mà đại thi hào Nguyễn Du cùng dòng họ Nguyễn Tiên Điền đã để lại cho quê hương, dân tộc và văn hóa thế giới, hàng năm tại Khu di tích thường tổ chức nhiều hoạt động văn hóa, như: Kỷ niệm năm sinh, năm mất của Đại thi hào; tổ chức các cuộc bình thơ, bình Kiều, diễn Kiều; tọa đàm văn chương; trao đổi về điển tích Truyện Kiều; sinh hoạt Câu lạc bộ Thơ và Ngày thơ Việt Nam…

Ngày 27/9/2012, Thủ tướng Chính phủ đã quyết định xếp hạng Khu di tích đại thi hào Nguyễn Du thuộc xã Tiên Điền, huyện Nghi Xuân, tỉnh Hà Tĩnh là Di tích Quốc gia đặc biệt. Đây cũng là nguồn tư liệu đáng tin cậy để tìm hiểu về tín ngưỡng, phong tục tập quán, đời sống văn hóa tinh thần của làng quê Tiên Điền nói riêng, văn hóa làng xã Việt Nam nói chung trong sự phát triển của lịch sử dân tộc.