Hành trình 13 năm xây dựng hồ sơ Di sản Thế giới 

Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1419/QĐ-TTg ngày 27/9/2012 xếp hạng Di tích lịch sử và danh lam thắng cảnh Yên Tử là di tích quốc gia đặc biệt. Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử đã được đưa vào danh sách các di sản dự kiến lập hồ sơ trình UNESCO từ 23/9/2014.

Tháng 1/2021, Chính phủ giao UBND tỉnh Quảng Ninh chủ trì, phối hợp với các địa phương và cơ quan liên quan thực hiện các bước xây dựng hồ sơ đề cử Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc trình UNESCO xem xét, ghi vào Danh mục Di sản Thế giới theo quy định của Công ước Di sản Thế giới 1972 và pháp luật về di sản văn hóa.

Năm 2020, các tỉnh đã tổ chức 6 hội nghị, hội thảo quốc tế, khai quật khảo cổ tại 9 điểm di tích và triển khai hàng loạt đề tài nghiên cứu nhằm xác định giá trị, bổ sung hồ sơ di sản.

Ngày 29/9/2023, Hồ sơ đề cử "Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc" (thuộc địa bàn các tỉnh: Quảng Ninh, Bắc Giang (nay là Bắc Ninh) và Hải Dương (nay là Hải Phòng)) được gửi tới Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên Hợp quốc (UNESCO) để đề nghị công nhận và ghi vào Danh mục Di sản Thế giới.

Hồ sơ Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là hồ sơ về quần thể di tích đầu tiên nằm trên địa bàn 3 tỉnh ở nước ta. Hồ sơ có nhiều tiêu chí theo Công ước 1972 nhất. Để có thể chứng minh và tuyên bố ra thế giới được giá trị "Nổi bật toàn cầu", "Tính toàn vẹn", "Tính xác thực", các địa phương đã đồng thời chỉ đạo triển khai cả 3 phương pháp: Vừa nghiên cứu, vừa chứng minh, vừa viết với tiến độ nhanh, tích cực, khẩn trương.

Ngày 26/1/2024, hồ sơ khoa học Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc đã được trình lên UNESCO để xét công nhận là Di sản Thế giới. Bộ hồ sơ gồm 2.139 trang tài liệu bản tiếng Việt và bản dịch tiếng Anh, 101 sơ đồ, bản đồ, 196 bản vẽ kiến trúc, 260 bản vẽ khảo cổ, 1.141 bản ảnh, tái hiện các giá trị lịch sử, văn hóa, kiến trúc, di sản phi vật thể, vật thể và kế hoạch quản lý tổng thể trên phạm vi 3 tỉnh.

Sau một hành trình dài bền bỉ, kiên trì và đầy nỗ lực, ngày 12/7/2025, Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc đã chính thức được Ủy ban Di sản Thế giới công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới của nhân loại tại Quyết định số 47 COM 8B.22. Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc là Di sản văn hóa thế giới dạng chuỗi đầu tiên, đồng thời là Di sản liên tỉnh thứ hai trong số 9 Di sản Thế giới của Việt Nam được UNESCO công nhận.

Quá trình xây dựng hồ sơ di sản là một minh chứng sống động cho tinh thần quyết tâm và sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa các cấp, các ngành, các địa phương, Giáo hội Phật giáo Việt Nam, các tổ chức, cá nhân, các nhà khoa học trong nước và quốc tế.

Giá trị nổi bật toàn cầu - Di sản văn hóa và tâm linh của nhân loại

Quần thể Di tích và Danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc, với nội dung trọng tâm là về Phật giáo Trúc Lâm vốn được các vua Trần, đặc biệt là Phật hoàng Trần Nhân Tông sáng lập vào thế kỷ 13 - mang đến một đóng góp độc đáo và bền bỉ cho di sản văn hóa và tâm linh của nhân loại.

Di sản này là nơi hình thành, ra đời và phát triển của Trung tâm Phật giáo Thiền Tông thuần Việt, do người Việt trực tiếp sáng lập ra. Đây cũng là nơi hội tụ các công trình kiến trúc cổ kính là chùa chiền, am thất, tuyến hành hương, văn bia, mộc bản và các địa điểm linh thiêng được bảo tồn tốt trải dài từ Yên Tử đến Vĩnh Nghiêm và Côn Sơn, Kiếp Bạc. Di sản phản ánh đầy đủ các giai đoạn phát triển của Phật giáo Trúc Lâm từ khi sáng lập đến khi được thể chế hóa, rồi đến các giai đoạn phục hưng và truyền thừa tiếp nối.

Di sản văn hóa thế giới Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO công nhận là bằng chứng cho sự kết hợp độc đáo giữa nhà nước, tôn giáo và nhân dân trong việc hình thành bản sắc dân tộc Việt Nam.

Cảnh quan linh thiêng tại quần thể được hình thành thông qua mối tương tác thường xuyên, mật thiết với thiên nhiên và một hệ thống đạo đức dựa trên lòng yêu chuộng hòa bình, tu dưỡng bản thân, lòng khoan dung, nhân ái và sự giao hòa giữa con người và thiên nhiên.

Đây cũng là nơi thực hành truyền thống văn hóa tôn giáo tín ngưỡng lâu đời và truyền cảm hứng cho cộng đồng trong nước cũng như quốc tế, là trung tâm tôn giáo đầy sức cuốn hút và điểm đến hành hương quan trọng, khẳng định giá trị văn hóa và tâm linh sống động của truyền thống này của cộng đồng người Việt Nam cả ở trong nước và nước ngoài.

Quần thể di tích và danh thắng Yên Tử - Vĩnh Nghiêm - Côn Sơn, Kiếp Bạc được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới theo các tiêu chí (iii) và (vi).

Cụ thể, Tiêu chí (iii): Một liên minh chiến lược giữa nhà nước, tôn giáo và người dân hình thành từ quê hương vùng núi Yên Tử đã tạo nên một truyền thống văn hóa độc đáo có tầm vóc toàn cầu, góp phần hình thành bản sắc dân tộc và thúc đẩy hòa bình, an ninh trong khu vực rộng lớn hơn.

Di sản là minh chứng đặc biệt cho Phật giáo Trúc Lâm được hình thành vào thế kỷ 13 bởi các vua và hoàng tộc nhà Trần, cùng các vị cao tăng, đặc biệt là Phật hoàng Trần Nhân Tông - vị vua duy nhất được biết đến ở châu Á đã tự nguyện rời bỏ ngai vàng để xuất gia tu hành.

Bằng cách tích hợp Phật giáo Đại thừa với Nho giáo, Lão giáo và tín ngưỡng bản địa, Phật giáo Trúc Lâm đã góp phần tạo dựng nền tảng tinh thần cho sự ra đời và phát triển của một nhà nước độc lập, sự cố kết kiên cường của cộng đồng người Việt qua thời gian. Đồng thời, góp phần duy trì hòa bình trong bối cảnh khủng hoảng toàn cầu trong thế kỷ 13. Quần thể di sản vẫn tiếp tục là nơi thực hành truyền thống văn hóa - tôn giáo tín ngưỡng lâu đời và truyền cảm hứng cho cộng đồng trong nước cũng như quốc tế.

Tiêu chí (vi): Phật giáo Trúc Lâm là minh họa có ý nghĩa toàn cầu cho cách một tôn giáo - được hình thành từ nhiều tín ngưỡng khác nhau - khởi nguồn và phát triển từ vùng đất tâm linh Yên Tử, đã ảnh hưởng sâu sắc đến xã hội thế tục, góp phần xây dựng một quốc gia vững mạnh, đảm bảo hòa bình và hợp tác khu vực.

Di sản gắn liền với sự hình thành và lan tỏa của Phật giáo Trúc Lâm. Việc các nghi lễ, lễ hội, kinh sách và hành hương tới các địa điểm linh thiêng liên tục được duy trì - cả ở Việt Nam và các cơ sở Phật giáo Trúc Lâm ở nước ngoài - Là minh chứng cho tính thời sự và sức sống bền vững của triết lý tâm linh đề cao sự tự giác, tu dưỡng, sống hài hòa với thiên nhiên, yêu chuộng hòa bình và lòng nhân ái.

Sau 11 năm kể từ Quần thể danh thắng Tràng An, đến nay Việt Nam mới có được di sản thế giới thứ 9. Sự công nhận của UNESCO là sự ghi nhận xứng đáng cho một hành trình đầy nỗ lực, đồng thời là lời khẳng định về một di sản văn hóa và tâm linh sống động, mang đến những đóng góp độc đáo và bền bỉ cho di sản văn hóa và tâm linh của nhân loại./.